Rozwój dziecka ze spektrum autyzmu w świetle literatury przedmiotu

           Autyzm jest jednym z najcięższym zaburzeń rozwoju występujących u dzieci. To zaburzenie, którego pierwsze symptomy ujawniają się przed ukończeniem przez dziecko trzech lat. Wczesny rozwój dzieci z autyzmem przebiega w różnorodny sposób. Możemy tu wyodrębnić dwa typy dzieci, te u których zaburzenia rozwijają się wcześniej (tj. przed 12. miesiącem życia), i dzieci u których zaburzenia rozwijają się po 12. miesiącu życia. Interesujące jest, jakie czynniki przyczyniają się do ujawniania się autyzmu po okresie prawidłowego rozwoju dziecka. Najczęściej dostrzeżony zostaje regres w mowie i w zdolnościach dziecka do komunikowania się, nieprawidłowości w funkcjonowaniu społecznym a zwłaszcza w zdolnościach do uczestniczenia w naprzemiennych interakcjach społecznych oraz obecność sztywnych wzorców zachowania, aktywności i zainteresowań. Zdrowe dziecko w wiek 18 miesięcy wchodzi już jako istota społeczna wyposażona w bazowe kompetencje społeczne. Najważniejsze z nich polegają na tym, że:

•      czynnie poszukuje spojrzeniem spojrzenia drugiego człowieka; odpowiada na uśmiech i przejawia liczne zachowania przywiązaniowe (służące budowaniu więzi z innymi ludźmi);

•      potrafi przekazać swoje pragnienia gestem lub słowem, jak również wyrazić sprzeciw bez uciekania się do szamotania i krzyków;

•      umie współdziałać z dorosłymi w zabawach i podczas codziennych czynności pielęgnacyjnych, domyśla się intencji opiekuna i reaguje odpowiednim ruchem zestrojonym z jego ruchami;

•      przeżywa radość w zabawach z opiekunem i najczęściej jest ich inicjatorem;

•      umie już zazwyczaj regulować w pewnej mierze swoje napięcia uczuciowe, nie dopuszczając do wybuchów psychoafektywnych;

•      jeśli zaczyna wypowiadać słowa, mówi o sobie "ja".

Dysponując tymi bazowymi kompetencjami społecznymi, dziecko wchodzi w różnorodny świat relacji społecznych, staje się gotowe do uczenia się, do wspólnych zabaw, do dzielenia się z innymi swoimi przeżyciami. Kiedy dziecko staje się autystyczne, traci bazowe kompetencje społeczne.

           Prawdy o autyzmie przez stulecia owiane były tajemnicą, zamknięte w baśniach, legendach i mitach. Badacze historii autyzmu za pierwszy znany opis dziecka dotkniętego tym zaburzeniem uznają zapisy greckiego historyka Herodota, pochodzące z V wieku przed naszą erą. Przypadek autystycznego chłopca przybliżył w pierwszej połowie XIX wieku John Haslam. Jednak dopiero w 1943 roku pediatra pochodzenia austriackiego Leo Kanner po raz pierwszy posłużył się terminem autyzm, opisując jedenaście przypadków przebadanych dzieci (Zaburzenia autystyczne kontaktu afektywnego). Rok później badacz austriacki Hans Asperger przedstawił podobną pracę kazuistyczną. Dziś autyzm jest zdefiniowany i sklasyfikowany. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 umieszcza autyzm w kategorii całościowych zaburzeń rozwoju.

           Próbując jak najbardziej uogólnić objawy autyzmu, można stwierdzić, że zaburzenia autystyczne cechują symptomy występujące w trzech szeroko pojętych obszarach funkcjonowania. W literaturze przedmiotu często używa się sformułowania, triada zaburzeń autystycznych. Należą do nich nieprawidłowości w przebiegu procesów interakcji społecznych. Według wielu autorów zajmujących się problematyką autyzmu, deficyty w funkcjonowaniu społecznym są najbardziej charakterystycznym objawem dla tego zaburzenia rozwojowego. Zaburzenia w przebiegu procesów socjalizacji u dzieci autystycznych ujawniają się przede wszystkim w nieprawidłowych kontaktach z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Nieprawidłowe interakcje z dorosłymi przejawiają się w przede wszystkim w braku przywiązania emocjonalnego, nie różnicowaniu zachowania wobec rodziców i osób dorosłych, unikanie kontaktu wzrokowego i fizycznego. W książce Dlaczego podskakuję bohater 13 letni autor książki tak odpowiada na pytanie: Dlaczego nie patrzysz w oczy kiedy mówisz? To prawda, my raczej nie patrzymy ludziom w oczy... Kontakt wzrokowy z kimś z kim rozmawiam, wydaje mi się trochę straszny, więc go unikam... My patrzymy na głos osoby, z którą rozmawiamy... .kiedy skupiamy się w pełni na tym, żeby zrozumieć co u diabla mówisz, zmysł wzroku w pewnym sensie się wyłącza. Z opisu trzynastoletniego bohatera książki wynika, że to nie niechęć może powodować zaburzenia w kontaktach wzrokowych, ale nadmierne nagromadzenie bodźców związanych ze słuchaniem i rozumieniem mowy. W relacjach z rówieśnikami dzieci autystyczne cechuje brak potrzeby kontaktu z nimi i unikanie udziału we wspólnej zabawie, często zabawa obok. Ponadto dzieci z autyzmem nie umieją odczytywać, interpretować znaczenia zachowań innych ludzi, a co za tym idzie cechują je nieadekwatne zachowania społeczne i reakcje emocjonalne.

           Teoria umysłu to intuicyjna zdolność do rozumienia własnych i cudzych stanów umysłowych. Dzięki tej umiejętności możemy odczytywać intencje innych ludzi w oparciu o akty ich zachowania lub wypowiedzi. Zdolność do czytania w umyśle jest konieczna by rozumieć ironię czy humor, metaforę, sarkazm lub kłamstwo, a więc to co wykracza poza podstawowe rozumienie słów. U prawidłowo rozwijających się dzieci ta umiejętność kształtuje się spontanicznie. W trakcie licznych epizodów, wzajemnego zaangażowania i kontaktów społecznych, a jej rozwój nie wymaga specjalnej stymulacji. Dzieci z autyzmem przejawiają deficyty w zakresie rozwoju teorii umysłu. W ostatnich latach badacze wykorzystują podejście rozwojowe do zrozumienia nabywania kompetencji w zakresie teorii umysłu.

           Obecnie uważa się że na teorię umysłu składa się kilka umiejętności, które pojawiają się w trakcie rozwoju. W okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa deficyty w zakresie umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem manifestują się często poprzez słabą zdolność do współdzielenia uwagi. Współdzielenie uwagi to umiejętność koordynowania z innymi uwagi poświęcanej przedmiotom i zdarzeniom,   z wykorzystaniem spojrzenia, gestu lub języka. W prawidłowym rozwoju wspólna uwaga pojawia się między 9 a 14 miesiącem życia. Trudności w rozwoju wspólnej uwagi pojawiają się u dzieci ze spektrum autyzmu dość wcześnie. Rzadziej patrzą na inne osoby, pokazują lub wskazują przedmiot oraz reagują na własne imię. Teoria umysłu nie pojawia się jako pojedynczy proces poznawczy, ale jest zbudowana z kilku współzależnych zdolności, w tym zdolności do wydawania sądów na temat przekonań, intencji, wiedzy, emocji i pragnień innych osób. Umiejętność przewidywania cudzych pragnień pojawia się w prawidłowym rozwoju wcześniej niż zdolność poprawnego przypisywania innym przekonań. W związku z tym dzieci wcześniej rozumieją, że dwie osoby mogą chcieć tę samą zabawkę, aniżeli są w stanie pojąć że dwie osoby mogą mieć rożne przekonania na temat tej samej zabawki. Idąc dalej, dzieci również rozumieją że dwie osoby mogą mieć różne przekonania dotyczące tej samej sytuacji zanim zrozumieją, że ktoś może mieć fałszywe przekonanie odnośnie tej sytuacji. Problemy z prawidłową teorią umysłu u dzieci z autyzmem ujawniają się w szczególnych zachowaniach w późniejszym wieku, nie potrafią prawidłowo rozpoznać stanów emocjonalnych rówieśników, często zachowują się wręcz aspołecznie do danej sytuacji. Bywają tez bardzo naiwne w swoich relacjach z rówieśnikami, nie rozumieją że ktoś może ich okłamać. W związku z tym kontakty społeczne osób ze spektrum autyzmu są tak skomplikowane.

           Kolejnym problemem dziecka ze spektrum autyzmu jest zaburzona zdolność do komunikowania się. Kryteria diagnostyczne podają bardzo różnorodne zaburzenia rozwoju komunikacji, które mogą wystąpić wraz z autyzmem. Możemy tu wyodrębnić deficyty ilościowe, jakościowe i deficyty w pragmatycznym użyciu języka. Deficyty ilościowe w mowie werbalnej mogą przejawiać w całkowitym braku mowy, opóźnieniach w rozwoju mowy, mowa może być wyraźnie ograniczona, działająca na zasadzie łańcucha bodziec – reakcja. W komunikacji pozawerbalnej może wystąpić uboga gestykulacja, ograniczona i często nieadekwatna ekspresja mimiczna, oraz niezdarny i nietaktowny język ciała. Deficyty jakościowe w zdolności do komunikowania się to echolalie. Mogą występować bezpośrednio (natychmiast po usłyszeniu występuje powtórzenie) oraz pośrednio (po pewnym czasie zostaje powtórzona cała zasłyszana treść). W mowie dziecka może też wystąpić dużo oddzielnych wyrazów, które są związane z poszczególnymi sytuacjami i zainteresowaniami dziecka. Deficyty jakościowe to również nieprawidłowe użycie zaimków, dziwaczne neologizmy, dosłowne rozumienie języka, nieodpowiednie, nietaktowne uwagi i często nieprawidłowa prozodia mowy. Za najbardziej jednak centralne deficyty w zakresie mowy i komunikacji uznaje się problem rozumienia, do czego służy komunikowanie się oraz brak zdolności do wykorzystywania komunikacji w celu regulacji kontaktów z innymi ludźmi. Brak wiedzy o tym w jaki sposób się komunikować i brak związanych z tym umiejętności stanowią istotę autyzmu. Dzieci z autyzmem są podwójnie upośledzone w zakresie mowy, rozwój języka jest u nich opóźniony i mają problemy z wykorzystaniem posiadanych umiejętności komunikowania się. Są dzieci, które opanowują w pewnym stopniu mowę i język, ale już na etapie wczesnego rozwoju obserwuje się w tym zakresie znaczny regres. Słowa stopniowo zanikają, dzieci wycofują się z kontaktów. Osoby takie stają się nieme na wiele lat, a nawet na całe życie. Z obserwacji małych dzieci z autyzmem wynika, ze ich rozwój języka i sama umiejętność komunikowania się są uzależnione od stopnia nasilenia cech autystycznych, deficytów poznawczych, poziomu intelektualnego oraz wieku życia. Prawidłowo rozwijające się mniej więcej roczne dzieci zdają sobie sprawę z wpływu komunikacji na zachowanie bliskich im osób, natomiast dzieci autystyczne zachowują się tak, jakby o tym nie wiedziały. Zamiast wskazywać, same biorą rzeczy lub kierują ręką matki, kładąc ją na pożądanym przedmiocie. Mogą ciągle krzyczeć, aż rodzic odgadnie czego chce dziecko. Nawet jeśli istnieją dzieci autystyczne, które właściwie artykułują słowa, konstruują poprawne gramatyczne zdania, w żaden sposób nie potrafią odczytywać komunikatów niewerbalnych, mają poważne trudności z nawiązaniem i podtrzymywaniem rozmowy, a także wykorzystaniem treści rozmowy stosownie do rożnych sytuacji społecznych. Niepowodzenia dziecka z autyzmem w rozumieniu i tworzeniu języka oddziałują znacząco na wszystkie inne aspekty jego rozwoju, głównie na umiejętność nawiązywania kontaktów społecznych. Rozwój mowy dzieci z autyzmem należy uznać za wysoce nieharmonijny i mający indywidualny przebieg.

           Kolejnym punktem triady zaburzeń autystycznych jest ograniczony, sztywny repertuar aktywności, zachowań i zainteresowań. W tej sferze objawami autyzmu mogą być takie zachowania, jak układanie przedmiotów w szeregi, kolekcjonowanie rzeczy o określonym kształcie, nie rozstawanie się z określonymi przedmiotami oraz konieczność trzymania czegoś w dłoni. Odpowiedzi na takie zachowania możemy odnaleźć w książce Dlaczego podskakuję, ...nie ma lepszej zabawy, niż ustawianie różnych rzeczy. Przyglądanie się płynącej wodzie też jest super. Inne dzieci wolą zabawy w udawanie i fantazjowanie, ale ja jako autyk nigdy nie widzę w tym sensu. To na czym mi zależy – właściwie mam na tym punkcie obsesję – to porządek przedmiotów i różne sposoby ich ustawiania. Uwielbiamy linie powierzchnie w układankach i tym podobnych rzeczach. Kiedy bawimy się w ten sposób, czujemy, że nasz umysł jest ożywiony i jasny. W literaturze przedmiotu ten objaw nazywany jest zachowaniami rytualnymi, które definiowane są jako bardzo często powtarzające się schematy zabaw i aktywności. Wiele dzieci z autyzmem przejawia szczególne zainteresowania cyframi, literami, kształtami i kolorami. Często przeciwstawiają się one jakimkolwiek zmianom w otoczeniu. Mają bardzo silne utrwalone zachowania rutynowe i nawet bardzo niewielkie zmiany w ich codziennym rozkładzie dnia wywołują wybuchy złości. Przestawienie mebli, czy zmiana ustawieniu przedmiotów codziennego użytku prowadzą do płaczu i krzyku. Również zmiana drogi do przedszkola czy szkoły może być powodem złego humoru. U wielu dzieci z autyzmem widoczne są zachowania stereotypowe, czyli powtarzające się stereotypowe ruchy, najczęściej dotyczą one ruchów rąk i ramion. Tu znowu próbę odpowiedzi podaje 13 letni bohater wcześniej cytowanej pozycji Dlaczego podskakuję, ...kiedy machamy ręką przed twarzą, światło, które trafia do naszych oczu, jest przyjemnie przefiltrowane. Takie światło wydaje się miękkie i łagodne, jak światło księżyca. Światło nieprzefiltrowane wbija się w oczy ludzi z autyzmem, prostymi promieniami, więc widzimy za dużo punktów świetlnych, a od tego bolą oczy. Ale mimo to nie moglibyśmy żyć bez światła. Światło ociera nam z oczu łzy, a kiedy jesteśmy w nim skąpani, jesteśmy szczęśliwi. Może po prostu uwielbiamy to, jak oblewają nas jego cząsteczki. Cząsteczki światła w jakiś sposób działają na nas kojąco. Przyznam, że to jest coś, czego nie mogę wyjaśnić w logiczny sposób. U dzieci z autyzmem możemy zaobserwować również inne zachowania niezbyt akceptowalne społecznie i odbiegające od właściwego zachowania dziecięcego. Kiwanie się, kręcenie się wkoło, chodzenie na palcach, machanie lub uderzanie głową. Zdarza się również wpatrywanie w światło lub pocieranie dłońmi o strukturę materiału. Zachowania te mają zazwyczaj charakter autostymulacji.

           Triada zaburzeń autystycznych wskazuje problemy, z którymi spotyka się dziecko w procesie rozwoju. Rozwój poznawczy dokonuje się w ścisłym związku z kształtowaniem się wszystkich funkcji poznawczych i motorycznych. Jakość funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i społecznego dziecka jest uzależniona od harmonijnego kształtowania się wszystkich możliwości psychicznych i fizycznych.

Bibliografia

1.    Brauns A.: Barwne cienie i nietoperze, Poznań: Media Rodzina, 2009.

2.    Błeszyński J.: Uwarunkowania efektywnego oddziaływania terapeutycznego     w pracy z osobami autystycznymi. W: Terapie wspomagające rozwój osób          z autyzmem. Pod red. Błeszyński J. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2013, s.13-20.

3.   Dąbrowska – Kaczorek M.: Okiem lekarza i psychoterapeuty, Warszawa: Fraszka Edukacyjna, 2015.

4.    Gerland G.: Prawdziwy człowiek. Osobista opowieść o dorastaniu i edukacji     w autyzmie, Warszawa, Wolters Kluwer SA, 2015.

5.    Howlin P.,Baron – Cohen S., Hadwin J.: Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu. Praktyczny poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kraków: Wydawnictwo Jak, 2010.

6.    Higashi N.: Dlaczego podskakuję, Warszawa: Foksal, 2015.

7.    dr McClannahan L.E., dr Krantz P.J.: Plany aktywności dla dzieci z autyzmem. Uczenie samodzielności, Gdańsk: Instytut Wspomagania Rozwoju Dziecka, 2016.

8.    dr McClannahan L.E., dr Krantz P.J.: Uczenie dzieci z autyzmem prowadzenia konwersacji. Metoda skryptów i ich wycofywania, Gdańsk: Instytut Wspomagania Rozwoju Dziecka, 2016.

9.    Minczakiewicz E.M.: Psychoruchowy rozwój dziecka. Diagnoza. Propozycje wsparcia i pomocy rodzinie, Kraków: Impuls, 2009

10. Olechnowicz H.: Dziecko własnym terapeutą, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,2012

11. Olechnowicz H., Wiktorowicz R.: Dziecko z autyzmem. Wyzwalanie potencjału rozwojowego, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013.

12. Pisula E.:Wczesne wykrywanie autyzmu i efekty wczesnej terapii W: Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem. Pod red. Błeszyński J. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2013, s.21-32.

13. Sundberg Mark L., Michael J.: Korzyści dla dzieci z autyzmem, wynikające        z analizy zachowania werbalnego Skinnera, Warszawa: Fraszka Edukacyjna, 2015.

14. Szatmari P.: Uwięziony umysł, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2007.

15. Teitelbaum O., Teitelbaum P.: Czy moje dziecko ma autyzm. Jak rozpoznać najwcześniejsze oznaki autyzmu, Gdańsk: Harmonia Universalis, 2012.

16. Williams D.: Nikt nigdzie, Warszawa, Fraszka Edukacyjna, 2011

17. Winczura B.: Zaburzenia rozwoju mowy i komunikacji u małych dzieci               z autyzmem. Dylematy wczesnej diagnozy autyzmu. W: Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza – edukacja – terapia. Pod red. Winczura B., Kraków: Impuls, 2015, s. 35 – 52.